Endometrioza dotyka około 10 % kobiet w wieku rozrodczym. Towarzyszy jej wiele niespecyficznych objawów, a to w połączeniu z niską świadomością lekarzy powoduje, że średni czas trwania diagnozy w Polsce wynosi 7 – 8 lat. Brak leczenia może doprowadzić do zmian anatomicznych narządów wewnętrznych i konieczności resekcji części jelita. Odpowiednia dieta może złagodzić przebieg choroby.

Czym jest endometrioza

Endometrioza to choroba, w której komórki błony śluzowej macicy (endometrium) przemieszczają się do innych narządów, tam zagnieżdżają i dalej rozrastają. Mogą się przenieść np. do jelit, otrzewnej, pęcherza moczowego, wątroby, płuc, a nawet mózgu. Specyfika tej struktury jest taka, że pod wpływem zmian hormonalnych zachodzących w organizmie kobiety błona rozrasta się (pod wpływem zwiększającego się stężenia estrogenów), a potem złuszcza prowadząc do krwawienia. Jej pogrubianie się w macicy stwarza warunki do implantacji zarodka, a gdy nie dojdzie do zapłodnienia, następuje jej złuszczenie, czyli menstruacja. Gdy komórki tej błony zagnieżdżą się w innych narządach także podlegają zmianom hormonalnym – tzn. cyklicznie zwiększają swoją grubość, a następnie złuszczają się i krwawią. Powoduje to ból w zmienionych chorobowo obszarach, a później zrosty tkanek, które zaburzają anatomię organów.

Jakie są objawy endometriozy

Objawy emdometriozy różnią się w zależności od umiejscowienia komórek endometrium. Gdy choroba dotyka jelit, mogą to być zaparcia, biegunki lub wzdęcia. Gdy endometrium zagnieździ się w mózgu, kobieta może doświadczać silnych migren, zaburzeń widzenia a nawet ataków padaczkowych. Inne symptomy endometriozy to bolesne obfite miesiączki i bolesne stosunki płciowe, ból kręgosłupa i miednicy, zaburzenia snu, przewlekłe zmęczenie, niepokój, zmiany nastroju, problemy z zajściem w ciążę i nieregularne miesiączki. Cechą charakterystyczną jest nasilenie bólu w okresie okołomenstruacyjnym.

Przyczyny endometriozy

Do tej pory nie ustalono jednoznacznie, jakie są przyczyny endometriozy. Choroba może mieć podłoże genetyczne. Oceniono, że córki chorych kobiet mają 6-krotnie większe ryzyko zachorowania. Do innych czynników branych po uwagę zalicza się środowisko (zanieczyszczenia dioksynami, metalami ciężkimi, mikroplastikiem i bisfenol), a także podłoże hormonalne (nadmiar estrogenów), odpornościowe (makrofagi nie pozbywają się martwych tkanek, tzn. nie dochodzi do „sprzątania” złuszczonych komórek po menstruacji).

Leczenie endometriozy

W leczeniu stosuje się leki hormonalne zmniejszające ilość estrogenów, które powodują rozrost endometrium. Taka terapia uzależniona jest od planów reprodukcyjnych kobiety, ponieważ czas trwania terapii hormonalnej wyklucza zajście w ciążę. Inna metoda to leczenie chirurgiczne, które polega na usunięciu ognisk choroby i powstałych w jej wyniku zrostów. W ciężkich przypadkach, i u kobiet nieplanujących ciąży, usuwa się macicę i jajniki. Ryzyko nawrotu choroby jest wysokie.

Dieta w endometriozie

Odpowiednie odżywianie może znacznie zmniejszyć dolegliwości i poprawić komfort życia chorych kobiet. Podstawą jest dieta przeciwzapalna. Dlaczego celujemy akurat w takie działanie diety? Ponieważ w czasie złuszczania się endometrium (krwawienia) rozpadające się czerwone krwinki uwalniają do jamy otrzewnej żelazo. Pierwiastek ten łatwo się utlenia, co zwiększa stres oksydacyjny. Powstaje więcej wolnych rodników, które uszkadzają komórki. To aktywuje układ odpornościowy do reakcji zapalnej. Tutaj na pomoc wkracza dieta. Najsilniejszy potencjał przeciwzapalny wykazują diety śródziemnomorska i DASH.

Dieta przeciwzapalna

Ważnym elementem diety przeciwzapalnej jest odpowiednia jakość spożywanego tłuszczu.

•  Wykluczamy tłuszcze trans. W największych ilościach znajdziemy je w wysoko przetworzonej żywności, fast foodach i innych potrawach smażonych na wielokrotnie podgrzewanym oleju, słodyczach, twardych margarynach (takich do pieczenia), popcornie do mikrofalówki, chipsach, krakersach. Produkty te należy wykluczyć z diety.
• Ograniczamy nasycone kwasy tłuszczowe. W największych ilościach występują one w tłustym mięsie (wieprzowina, wołowina, baranina), smalcu, maśle, oleju kokosowym, oleju palmowym, tłustych śmietanach, serach żółtych, serkach topionych.
• Wprowadzamy zdrowe tłuszcze, czyli nienasycone kwasy tłuszczowe. Znajdziemy je w oliwie, oleju rzepakowym, lnianym, z ogórecznika, wiesiołka, konopnym, orzechach, pestkach, nasionach (siemię lniane, chia, czarnuszka), awokado, łosoś, śledź, makrela.

Kolorowe warzywa i owoce

Dieta powinna być bogata w kolorowe warzywa i owoce. Są one źródłem przeciwutleniaczy. Im bardziej kolorowo na naszym talerzu, tym lepiej, bo każdy barwnik w warzywach i owocach to inny antyoksydant. Antocyjany to kolor fioletowy, karotenoidy znajdziemy w czerwonych i pomarańczowych warzywach i owocach oraz w ciemno zielonych warzywach liściastych (szpinak, jarmuż), żółty barwnik to luteina (kukurydza, ale też jarmuż, szpinak, papryka, natka pietruszki), w pomidorach znajdziemy likopen.

Bardzo cennymi warzywami w diecie chorych na endometriozę są warzywa krzyżowe, tj. kapustne, takie jak brokuł, kalafior, kapusta, brukselka. Zawierają one indolo-3-karbinol, który zwiększa metabolizm estrogenów, tzn. wspiera ich detoksykację w wątrobie.

Inny cenny składnik o działaniu antyoksydacyjnym to glutation. Choć jest to związek, który nasz organizm sam potrafi wytwarzać (z glutaminy, glicyny i cysteiny), ale możemy go dodatkowo pozyskiwać z jedzenia. Produkty bogate w glutation to szpinak, awokado, szparagi, zielona fasolka, ogórek.

Dieta powinna być bogata w błonnik pokarmowy, ponieważ zmniejsza on stężenie estrogenów we krwi (w połączeniu z ograniczeniem zawartości tłuszczu w diecie, zwiększenie zawartości błonnika pokarmowego obniża stężenie krążących estrogenów o około 10 do 25 %). To kolejny argument przemawiający za zwiększeniem porcji warzyw i owoców. Poza nimi w błonnik bogate są produkty z pełnego ziarna (pieczywo razowe, kasze, makarony pełnoziarniste) i nasiona roślin strączkowych.

Warto też dodawać przyprawy o działaniu przeciwzapalnym. Należą do nich kurkuma, imbir, cynamon, goździki, majeranek, bazylia, tymianek.

Inne elementy diety

Najlepsze źródła białka w diecie przeciwzapalnej to białe mięso (indyk, kurczak), ryby (też tłuste) i nasiona roślin strączkowych (fasola, soczewica, soja, ciecierzyca) oraz fermentowany nabiał (kefir, maślanka, jogurty).

Dieta powinna mieć też niski indeks glikemiczny, bo to powiązano z niższym ryzykiem endometriozy[1]. Należy więc wybierać pełnoziarniste produkty zbożowe, a unikać wyrobów z białej mąki, słodyczy i słodkich napojów.

Cennym dodatkiem mogą okazać się też wodorosty, które zmniejszają stężenie estradiolu we krwi.

U osób, u których endometrioza obejmuje jelita, można przejściowo rozważyć dietę z ograniczeniem FODMAP, a następnie rozszerzać jadłospis o produkty, które nie wywołują dolegliwości.

Co nasila endometriozę

Ograniczyć należy czerwone mięso, zwłaszcza przetworzone (wędliny, kiełbasy, parówki). Wykazano, że u kobiet spożywających więcej niż dwie porcje czerwonego mięsa dziennie ryzyko wystąpienia endometriozy było o 56% większe w porównaniu z kobietami spożywającymi mniej niż jedną porcję czerwonego mięsa tygodniowo[2]. Spożycie czerwonego mięsa może wiązać się z wyższym poziomem estrogenów, sprzyjać ekspresji markerów prozapalnych, które mogą mieć związek z patogenezą i postępem endometriozy.

Składnikiem, który będzie niemile widziany w diecie osób z endometriozą jest alkohol. Obciąża on wątrobę, czyli narząd odpowiedzialny za detoksykację estrogenów. Przewaga estrogenowa to jeden z czynników powodujących lub nasilających rozrost endometrium.

Co warto suplementować

• witaminę D3 – metaanaliza badań z 2020 roku wykazała, że niski poziom witaminy D wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozpoznania endometriozy i większym nasileniem objawów[3]. Wykazano również, że witamina ta zmniejsza ból w endometriozie i ma związek z działaniem przeciwutleniającym i przeciwzapalnym.
• kwasy omega-3 (DHA, EPA) – działają przeciwzapalnie
• witaminy C i E – Badanie przeprowadzone w Meksyku w 2009 roku wykazało, że kobiety chore na endometriozę spożywały o 30% mniej witaminy C i o 40% mniej witaminy E w porównaniu z kobietami, które nie chorowały na endometriozę. Dalsze badania wykazały, że suplementacja tymi witaminami znacząco zmniejsza objawy endometriozy w porównaniu z placebo[4].
• kurkuminę
• zioła takie jak wiesiołek, niepokalanek, kalina, dzięgiel (ale uwaga na interakcje z lekami!)

Przy obfitych krwawieniach warto kontrolować poziom żelaza. Zanim jednak sięgniemy po suplementację, warto wzbogacić dietę w takie produkty jak natka pietruszki, sok i zakwas z buraka, sezam, szpinak, jarmuż, zarodki pszenne, pokrzywa. Pamiętać bowiem trzeba, że żelazo w nadmiarze nasila stres oksydacyjny.

Styl życia to nie tylko dieta

Dieta to ważny czynnik poprawiający samopoczucie chorych na endometrium, ale nie można zapominać o innych elementach zdrowego stylu życia. Należą do nich:

• regularna, umiarkowana aktywność fizyczna. Ćwiczenia fizyczne wspomagają leczenie, poprawiają jakość życia, a specjalnie dobrane ćwiczenia mogą zapobiegać tworzeniu się zrostów w jamie miednicy. Trening fizyczny dodatkowo sprzyja endogennej syntezie glutationu – czyli składnika antyoksydacyjnego.
• zdrowy sen – działa on nie tylko regeneracyjnie na nasz organizm, ale także powoduje wydzielanie melatoniny. Udowodniono, że hormon ten łagodzi ból w endometriozie.
• regularne pory posiłków
• nocny post trwający 11 – 12 godzin. Sprzyja on regeneracji organizmu, łagodzi objawy ze strony przewodu pokarmowego.
• budowanie odporności na stres. W badaniach na zwierzętach wykazano, że zmniejszenie poziomu stresu może cofnąć zmiany w endometriozie. Warto rozważyć więc wsparcie psychoterapeuty, bo praca z nim może poprawić jakość życia kobiet dotkniętych endometriozą

Źródła:
 [1] 41.Schwartz NRM, Afeiche MC, Terry KL, Farland LV, Chavarro JE, Missmer SA, et al. Glycemic index, glycemic load, fiber, and gluten intake and risk of laparoscopically confirmed endometriosis in premenopausal women. J Nutr. (2022) 152:2088–96. 10.1093/jn/nxac107 [PubMed] 

 [2] 35.Yamamoto A, Harris HR, Vitonis AF, Chavarro JE, Missmer SA. A prospective cohort study of meat and fish consumption and endometriosis risk. Am J Obstet Gynecol. (2018) 219:178.e1–10. 10.1016/j.ajog.2018.05.034 

 [3] 46.Qiu Y, Yuan S, Wang H. Vitamin D status in endometriosis: a systematic review and meta-analysis. Arch Gynecol Obstet. (2020) 302:141–52. 10.1007/s00404-020-05576-5

[4] Santanam N, Kavtaradze N, Murphy A, Dominguez C, Parthasarathy S. Antioxidant supplementation reduces endometriosis-related pelvic pain in humans. Transl Res. (2013) 161:189–95. 10.1016/j.trsl.2012.05.001